Dziś trudno nam sobie wyobrazić codzienne życie bez komputera. Korzystamy z niego w pracy i podczas relaksu, a jego liczne zastosowania wręcz nie mieszczą nam się w głowie. Kiedy powstała pierwsza maszyna tego typu i kto jako pierwszy w Polsce stworzył komputer osobisty?
Niejeden polski elektronik i matematyk marzący o tym, by skonstruować komputer, zderzał się z trudami polskiej rzeczywistości. Gdy w Polskiej Akademii Nauk powołano specjalny oddział, którego celem było stworzenie takiej maszyny, niemal każdy inżynier miał tylko teoretyczną wiedzę. Nieliczni byli za granicą, gdzie widzieli amerykańskie prototypy. Ponadto w szarej PRL-owskiej rzeczywistości brakowało materiałów (m.in. lamp elektronowych), by wyprodukować taką maszynę w Polsce.
XYZ, czyli pierwszy polski komputer i prototyp ZAM-2
Za pierwszy komputer świata uznaje się model ENIAC (czyli Electronic Numerical Integrator And Computer). Prace nad nim trwały od 1942 roku w USA, natomiast pierwsze uruchomienie nastąpiło trzy lata później. W 1946 roku publicznie zaprezentowano jego możliwości. Nieco ponad dekadę później zespół docenta Leona Łukaszewicza uruchomił w Polsce zasilany rtęciowo XYZ. Marzenie narodziło się 23 grudnia 1948 roku w gmachu Fizyki Doświadczalnej przy ulicy Hożej w Warszawie, gdzie powołano później do życia Zakład Aparatów Matematycznych.
-75%
Tam w 1958 roku uruchomiono poprawnie działający polski komputer, który mógł pochwalić się zawrotną wówczas szybkością 1000 operacji na sekundę. XYZ miał zadziwiające możliwości: mógł dodawać, mnożyć, dzielić słowa binarne, a nawet pozwalał zagrać w kółko i krzyżyk. Pierwotnie te zastosowania (może poza ostatnim) wykorzystywało wojsko, do dokładnego zliczania pocisków artyleryjskich.
Następnie zaczęto zastanawiać się, jak doprowadzić do produkcji wersji maszyny cyfrowej XYZ, która byłaby tworzona seryjnie. Komputer był tak popularny, że na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie powstał, do korzystania z niego ustawiały się kolejki – nikomu nie przeszkadzał ogromny hałas wytwarzany podczas pracy maszyny, który słychać było nawet poza budynkiem. W 1964 roku z prototypowego komputera XYZ powstało dwanaście maszyn ZAM-2. Dzisiejsze komputery stacjonarne łatwo schować pod biurkiem – ZAM-2 ważył prawie dwie tony i zajmował cały pokój. Wyposażony był w System Automatycznego Kodowania, który opracowali polscy informatycy i który był niedostępny gdziekolwiek indziej w całym bloku wschodnim.
Krótka historia polskich komputerów w kolejnych latach
Instytut Maszyn Matematycznych został powołany, by opracować plan rozwoju XYZ. Już pod koniec lat 60. XX wieku powstał tam pierwszy superkomputer. Model nazwany ZAM-41 był szybki i mógł wykonywać kilka niezależnych obliczeń jednocześnie. Mniej więcej w tym samym czasie za granicą stworzono technologię półprzewodnikowych układów scalonych, dzięki której można było zmniejszyć maszyny liczące wielkości szafy dwudrzwiowej do rozmiarów walizki.
Dzięki temu w Instytucie Maszyn Matematycznych powstał pierwszy minikomputer – K-202, potrafiący wykonać milion operacji w sekundę (dla porównania XYZ wykonywał w sekundę „zaledwie” 500 mnożeń). Mimo że jego szybkość i poręczne rozmiary były fenomenem, to pojawił się problem – był on oparty na zachodnich podzespołach niedostępnych oficjalnie w naszym kraju. Te zastąpione radziecką technologią pozwoliły na budowę sprzętu dziesięć razy wolniejszego. Mimo ograniczonych zasobów, w kolejnych latach skonstruowano w Polsce takie maszyny jak UMC-10, Mera 300, Lidia (będący klonem Apple II) czy Elwro 800 Junior (zaprezentowany publicznie na Międzynarodowych Targach Poznańskich).
Niejeden komputer powstał w Instytucie Badań Jądrowych, Wojskowej Akademii Technicznej czy na Politechnice Warszawskiej. Za mniejszymi i większymi sukcesami polskiej myśli informatycznej stali polski matematyk prof. Kazimierz Kuratowski, Jacek Karpiński, Leon Łukaszewicz (który zbudował Analizator Równań Różniczkowych), Krystyn Bochenek i Romuald Marczyński (odpowiedzialny za stworzenie Elektronicznej Maszyny Automatycznie Liczącej). Na marginesie warto wspomnieć, że Jack Tramiel, twórca Commodore-64 (wpisanego do Księgi Rekordów Guinnessa jako najlepiej sprzedający się komputer w historii), był Polakiem o żydowskich korzeniach, który wyemigrował do USA.
Odra 1003 – jak powstał pierwszy działający model z zakładów ELWRO
Wrocławskie zakłady elektroniczne ELWRO pod koniec lat 50. XX wieku były nastawione na produkcję radioodbiorników i telewizorów. Z czasem stały się fabryką komputerów. Właśnie tam powstały pierwsze maszyny serii Odra, których nazwa nawiązywała do płynącej przez miasto rzeki. Modele Odra 1001 i Odra 1002 nigdy nie weszły do produkcji – uznano je za wadliwe na etapie prototypów. Jednak komputer Odra 1003, bazujący na oprogramowaniu niemieckich komputerów ZUSE, była pierwszym komputerem tranzystorowym, który posiadał pamięć bębnową od zera stworzoną w Polsce.
Co powiesz na nowy komputer w małym wydaniu?
Pierwsze modele trafiły do wojska. Topograficzne wyliczenia można było dzięki temu uzyskać w dwie godziny, a nie jak wcześniej – czekać na nie aż dwa miesiące. Kolejny tego typu komputer trafił do huty, gdzie testowano jego wytrzymałość na wysokie temperatury (z czym poradził sobie bez najmniejszych problemów). W sumie wyprodukowano czterdzieści dwie maszyny Odra 1003, z których dziesięć wysłano za granicę. Historia 50 lat polskich komputerów pełna jest maszyn tej serii, od Odry 1013, przez Odrę 1204, po ostatnią działającą Odrę 1305, którą wyłączono dopiero w 2022 roku. W czasach, gdy komputer dla graczy wymienia się raz na kilka lat, a jego podzespoły nawet co roku, tak długo działającą maszynę wręcz trudno sobie wyobrazić.
Mikrokomputer klasy IBM – kiedy zaczęto go produkować?
W drugiej połowie lat 80. XX wieku wyprodukowano Mazovię 1016, czyli pierwszy polski mikrokomputer klasy IBM PC. Mimo sukcesu technologicznego, produkt okazał się klapą finansową – o wiele tańszą i łatwiej dostępną alternatywą były PC-ty masowo produkowane na Dalekim Wschodzie. W latach 90. branża producentów krajowego sprzętu komputerowego przeżywa trudne chwile. Produkcja komputerów stanęła w miejscu, a wiele jednostek badawczo-naukowych skurczyło się i wegetowało niesione bardziej siłą rozpędu, niż możliwością pochwalenia się równie istotnymi jak wcześniej sukcesami na skalę europejską.
Historia polskich komputerów – nie tylko maszyna XYZ i komputer Odra
Jak pokazuje powyższy artykuł, komputer przeszedł długą drogę od prototypów ważących ponad tonę do lekkich i poręcznych urządzeń jak laptop Lenovo. Wymienione w powyższych akapitach modele, które odcisnęły spore piętno na historii polskiej informatyki, to oczywiście wierzchołek góry lodowej. Niemal w każdej dekadzie, poczynając od lat 50. XX wieku, w Polsce powstawało przynajmniej kilka prototypów maszyn liczących, które z czasem zyskały miano komputerów.
Zanim XYZ miał zaszczyt zostać okrzyknięty pierwszym polskim komputerem, pracowano nad takimi maszynami liczącymi jak GAM-1 czy ARR. Dekada 1970 to oczywiście dominacja kolejnych modeli Odry, jednak nie powinno się zapominać o maszynie PEM Neptune-184. W 1894 roku stworzono profesjonalny mikrokomputer ComPAN-8, a w kolejnych latach modele Meritum 2 czy Krak-86.
Dziś wybierając komputer, zastanawiamy się, ile powinien mieć RAM-u oraz jaka karta graficzna i klawiatura będzie odpowiednia do naszych potrzeb, a także które myszki bezprzewodowe będą najwygodniejsze. Kilkadziesiąt lat temu nikt nie podejrzewał, że tego typu maszyna będzie kiedyś powszechnie używanym narzędziem codziennego użytku i na tyle poręczna, by spakować ją do torby przewieszanej przez ramię. Choć w obecnych czasach te starodawne, ogromne maszyny liczące wydają się abstrakcyjnie zamierzchłą przeszłością, warto zdawać sobie sprawę, jak długą drogę przeszły polskie komputery i jak wielu naszych rodaków przyczyniło się do rozwoju tej technologii.
